📢 Văn hóa hủy bỏ (Cancel Culture): Khi công lý online chạy nhanh hơn não ta

Xin chào, bạn đang nghe kênh podcast (và đọc blog) "Đứa trẻ trong tiềm thức" - nơi chúng ta cùng nhau đào sâu vào tâm lý học và lối sống của giới trẻ theo cách khách quan, đa chiều, nhưng vẫn đủ hài hước để bạn không ngủ gật giữa chừng. Mình tạo ra kênh này để giúp chúng ta hiểu hơn về bản thân và cuộc sống, mà không cần phải đội mũ triết gia hay cầm sách dày cộp để nghiền ngẫm.

Hôm nay, chúng ta sẽ nói về một hiện tượng mà có lẽ ai cũng từng chứng kiến trên mạng xã hội: Văn hóa hủy bỏ - hay như giới trẻ thường gọi là "Cancel Culture" - cái trò bắt người ta "pay for their sins" theo kiểu Robin Hood số hóa, nhưng thường thì... hơi quá tay một chút.

I. Tâm lý đằng sau văn hóa hủy bỏ: Khi não ta nghỉ phép

1. Tâm lý đám đông: Não một người thông minh, não trăm người... thành như không có não

Thử tưởng tượng: Bạn đang đi trên phố và thấy ai đó vấp ngã. Phản ứng đầu tiên của bạn là gì? Chắc là giúp họ đứng dậy, hoặc ít nhất cũng hỏi "Bạn ổn chứ?". Nhưng trên mạng xã hội, nếu ai đó "vấp ngã" về mặt đạo đức, thì phản ứng đầu tiên của chúng ta lại là... đạp thêm một cái.

Nhà tâm lý học Gustave Le Bon từ thế kỷ 19 đã nói về hiện tượng này: Khi tụ tập thành đám đông, chúng ta có xu hướng hành xử như thể IQ tập thể giảm mạnh. Trên mạng, hiện tượng này càng trầm trọng hơn vì chúng ta còn được tặng kèm tính ẩn danh - như thể mỗi người được phát một áo choàng tàng hình và một giấy phép "hành xử như quỷ".

Ví dụ: Một tweet hơi tranh cãi buổi sáng, đến chiều có thể biến người đăng thành kẻ thù công khai số một, với hàng nghìn tin nhắn từ những người chưa bao giờ gặp họ nhưng đột nhiên cảm thấy có trách nhiệm phải "dạy dỗ" họ một bài học. Đây chính là tâm lý đám đông phiên bản 4.0: nâng cấp, số hóa, và cực kỳ hiệu quả.

2. Hiệu ứng thủ diễn: "Tôi đang chỉ trích bạn, nhưng thực ra tôi đang trình diễn cho người khác xem"

Trên mạng xã hội, mỗi comment chỉ trích không chỉ nhắm vào "kẻ có tội" mà còn là một màn trình diễn đạo đức cho followers của bạn xem. Đây là lý do vì sao những chỉ trích online thường kịch tính hơn hẳn đời thực - như thể mọi người đang thi talentshow "Chỉ trích's Got Talent" vậy.

Bạn sẽ hiếm khi thấy ai đó comment: "Tôi không đồng ý với điều này và đây là lý do". Thay vào đó, bạn sẽ thấy: "TÔI KHÔNG THỂ TIN ĐƯỢC!!! ĐÂY LÀ ĐIỀU KINH KHỦNG NHẤT TÔI TỪNG THẤY TRONG ĐỜI!!!!". Vì sao? Vì người đầu tiên nghe chừng hợp lý nhưng người thứ hai nghe như đang cứu thế giới.

Cái kịch tính này không phải để người bị chỉ trích hiểu hơn về lỗi lầm của họ, mà để followers của bạn biết rằng: "Này, bạn có thấy tôi đạo đức không? Tôi đứng về phía ĐÚNG ĐẮN đấy nhé!"

3. Phân cực nhóm: Khi echo chamber biến thành phòng cộng hưởng điên cuồng

Khi những người có cùng quan điểm tụ tập với nhau, họ không chỉ đồng ý với nhau mà còn đẩy quan điểm đó đến cực đoan hơn. Thuật toán mạng xã hội, với những "buồng vọng" (echo chambers) của nó, là chất xúc tác hoàn hảo cho hiện tượng này.

Tưởng tượng: Một nhóm người ban đầu chỉ hơi khó chịu vì một câu nói. Sau vài giờ tương tác trong cùng một thread, họ đã tin rằng người đó xứng đáng bị sa thải, bị tẩy chay, và có lẽ nên bị đuổi ra khỏi hành tinh này luôn!

Đây không phải là sự phát triển tự nhiên của cuộc thảo luận. Đây là kết quả của thuật toán liên tục đẩy nội dung tương tự đến họ, tạo ra ảo tưởng rằng "cả thế giới" đều đang nghĩ như họ. "Wow, 100 người đều nói anh ta là kẻ tồi tệ, vậy chắc anh ta còn tệ hơn cả Adolf Hitler!" - trong khi thực tế họ chỉ đang nhìn thấy 100 người trong số 8 tỷ người trên hành tinh.

II. Văn hóa hủy bỏ và đồng cảm ảo: Cặp đôi hoàn cảnh

1. Đồng cảm chọn lọc: Khi tim ta có công tắc bật/tắt

Một trong những mâu thuẫn lớn nhất của văn hóa hủy bỏ là nó thường xuất phát từ mong muốn bảo vệ người yếu thế, nhưng lại tạo ra nạn nhân mới. Đây là "đồng cảm chọn lọc" trong hành động - khả năng đồng cảm sâu sắc với nhóm người A trong khi hoàn toàn tắt cảm xúc với nhóm người B.

"Ví dụ: Một người nổi tiếng đăng một bình luận mà công chúng cho rằng có tính phân biệt chủng tộc. Ngay lập tức, cư dân mạng đổ xô vào thể hiện sự đồng cảm với nhóm được cho là bị xúc phạm. Thế nhưng, cùng lúc đó, hầu như không ai dừng lại để xem xét tác động của làn sóng 'hủy bỏ' đối với chính người nổi tiếng đó - người có thể đang phải chịu hàng nghìn tin nhắn đe dọa, mất việc làm, và đôi khi còn bị đe dọa cả tính mạng. Đây không phải là bào chữa cho phát ngôn sai trái, mà là nhắc nhở rằng phản ứng tập thể có thể nhanh chóng vượt quá mức cân xứng với lỗi lầm ban đầu."

Thật kỳ lạ phải không? Chúng ta đang thể hiện đồng cảm với nhóm A bằng cách... tắt hoàn toàn sự đồng cảm với nhóm B. Như thể trái tim con người có công tắc bật/tắt vậy: "Với người này, tôi sẽ đồng cảm MAX LEVEL. Với người kia, xin lỗi, tim tôi đang offline."

2. Đồng cảm ảo: Khi bấm like mà không cần hiểu

Nhiều người tham gia vào các chiến dịch "hủy bỏ" không thực sự đầu tư về mặt cảm xúc hay nhận thức vào vấn đề. Họ thực hiện những hành động công khai để thể hiện sự đồng thuận, nhưng thường không tìm hiểu sâu về ngữ cảnh.

Một nghiên cứu cho thấy 67% người dùng chia sẻ các bài đăng chỉ trích mà không thực sự đọc toàn bộ nội dung! Thử tưởng tượng xem: "Tôi không biết họ đã làm gì sai, nhưng tôi hoàn toàn ủng hộ việc họ phải trả giá cho điều đó!"

Hiện tượng này giống như khi chúng ta thả tim cho status buồn của ai đó mà không thực sự hiểu họ đang trải qua chuyện gì. "Tôi không biết bạn buồn vì lý do gì, nhưng tôi ❤️ điều đó!"

3. "Đạo đức hời hợt": Khi bạn phát tín hiệu đạo đức mạnh hơn sóng 5G

"Virtue signaling" (tạm dịch: thể hiện đạo đức) là khi con người công khai thể hiện quan điểm đạo đức chủ yếu để nâng cao hình ảnh của họ. Trong văn hóa hủy bỏ, hiện tượng này phổ biến như cơm bữa.

Khi một scandal nổ ra, nhiều người nổi tiếng và thương hiệu nhanh chóng đăng tuyên bố lên án - không phải vì họ thực sự quan tâm, mà vì im lặng có thể bị coi là đồng lõa. Điều này tạo ra một "cuộc chạy đua vũ trang về đạo đức" khi mọi người cố gắng đưa ra những lời lên án gay gắt nhất.

"Tôi lên án hành động này!" - "À, vậy thì tôi LÊN ÁN MẠNH MẼ hơn hành động này!" - "Được, vậy tôi KIÊN QUYẾT LÊN ÁN VỚI TẤT CẢ TÂM HỒN hành động này!!!"

Nếu có giải Olympic cho bộ môn thể hiện đạo đức, mạng xã hội chính là sân vận động chính thức.

III. Tác động đến ý kiến cá nhân: Khi im lặng trở thành vàng... theo cả nghĩa đen

1. Hiệu ứng im lặng xoắn ốc: Khi tự kiểm duyệt trở thành môn thể thao phổ biến nhất

Lý thuyết "im lặng xoắn ốc" giải thích rằng con người có xu hướng giữ im lặng khi cảm thấy quan điểm của mình không được đa số ủng hộ. Văn hóa hủy bỏ đẩy hiệu ứng này lên level boss cuối.

Một cuộc khảo sát cho thấy 72% người trưởng thành thừa nhận họ đã tự kiểm duyệt ý kiến trên mạng xã hội vì sợ bị "hủy bỏ". Con số này tăng lên 81% ở những người trẻ - nhóm đáng lẽ phải tự do và táo bạo nhất!

Thay vì một không gian công cộng sôi nổi với những ý tưởng đa dạng, chúng ta đang tạo ra một môi trường nơi mọi người đều sợ nói chuyện. Giống như một bữa tiệc nơi mọi người đều ngồi im vì sợ nói sai điều gì đó. Bữa tiệc kiểu gì vậy? Tiệc ma à?

2. Sự đồng nhất hóa tư duy: Khi "free thinker" là endangered species

Khi nỗi sợ bị "hủy bỏ" trở nên phổ biến, nhiều người chọn cách thể hiện những quan điểm đã được "phê duyệt" bởi nhóm, thay vì chia sẻ suy nghĩ độc lập.

Một giáo sư đại học chia sẻ rằng sinh viên ngày càng ít tham gia vào các cuộc thảo luận gây tranh cãi trong lớp. Theo ông, họ đã quen với việc "nói những gì được mong đợi" thay vì thách thức tư duy chung.

Chúng ta đang tạo ra một thế hệ có kỹ năng "lặp lại quan điểm được chấp nhận" nhưng thiếu khả năng phát triển ý tưởng độc lập. Như thể chúng ta đang dạy họ cách đọc kịch bản thay vì cách tư duy. "Hôm nay, em sẽ phát biểu về... [kiểm tra điện thoại xem quan điểm nào đang trending]."

3. Hiệu ứng Streisand: Khi "hủy bỏ" ai đó vô tình biến họ thành... người nổi tiếng

Nghịch lý thú vị là nỗ lực "hủy bỏ" những quan điểm gây tranh cãi thường dẫn đến hiệu ứng ngược lại - làm tăng sự chú ý đến chúng (Hiệu ứng Streisand).

Khi một nhân vật bị "hủy bỏ" khỏi các nền tảng chính thống, họ thường chuyển sang các nền tảng thay thế và tìm thấy khán giả mới - thường là những người cảm thấy bị gạt ra ngoài lề bởi văn hóa thống trị.

Thay vì giảm tầm ảnh hưởng của những ý tưởng gây tranh cãi, việc "hủy bỏ" vô tình tạo ra những "thánh tử đạo" mới. Giống như khi bạn cố gắng dập tắt đám cháy bằng cách... tạt xăng vào nó. "Tôi sẽ khiến anh ta biến mất khỏi internet!" → "Và đó là cách Andrew Tate có thêm 2 triệu follower."

IV. Thách thức của việc nuôi dưỡng đồng cảm thực sự: Khi não ta phản đối việc phải suy nghĩ phức tạp

1. Sự mất mát của ngữ cảnh: Khi 280 ký tự không đủ để mô tả một con người

Mạng xã hội, với những giới hạn về độ dài nội dung, thường làm mất ngữ cảnh và tính phức tạp. Điều này làm suy yếu khả năng đồng cảm, vốn đòi hỏi sự hiểu biết sâu sắc.

Một nghiên cứu cho thấy khi được cung cấp thông tin đầy đủ, 78% người thể hiện mức độ đồng cảm cao hơn đáng kể so với khi chỉ được cung cấp thông tin rút gọn.

Chúng ta đang đưa ra phán quyết dựa trên những mảnh ghép không đầy đủ của câu chuyện, giống như cố gắng đánh giá một bộ phim dài 2 giờ chỉ bằng cách xem trailer 30 giây. "Phim này tệ quá!" - "Bạn đã xem hết chưa?" - "Chưa, nhưng tôi đã xem poster!"

2. Con người phức tạp vs. văn hóa hủy bỏ nhị phân: Khi chúng ta bị rút gọn thành một tweet

Con người vốn phức tạp và đa chiều. Tuy nhiên, văn hóa hủy bỏ thường rút gọn một người thành một hành động duy nhất, phủ nhận khả năng học hỏi và phát triển.

Như trường hợp một diễn viên bị đào bới những tweet từ thời thiếu niên. Mặc dù cô giải thích rằng quan điểm đã thay đổi đáng kể, nhiều người tiếp tục nhìn nhận cô chỉ thông qua lăng kính của những lỗi lầm quá khứ.

Điều này giống như đánh giá một cuốn sách chỉ bằng một trang duy nhất. "Harry Potter và Hòn Đá Phù Thủy thật là một cuốn sách tệ hại về đời sống ở ga tàu."

3. Tái thiết không gian đối thoại: Khi nói chuyện trở thành một kỹ năng cần học lại

Một thách thức lớn là tái thiết không gian cho đối thoại có ý nghĩa - nơi có thể thảo luận về vấn đề phức tạp mà không sợ bị trừng phạt ngay lập tức.

Một nhóm sinh viên đã tạo ra "Không gian Đối thoại Khó" với quy tắc: không quy kết động cơ xấu, phải lắng nghe toàn bộ ý kiến trước khi phản hồi, và tập trung vào việc hiểu quan điểm của người khác.

Thú vị thay, nhiều sinh viên ban đầu cảm thấy căng thẳng nhưng sau đó mô tả nó là "giải phóng" - một dấu hiệu cho thấy nỗi sợ bị phán xét đã trở thành gánh nặng vô hình. "Ôi trời, tôi có thể nói điều tôi thực sự nghĩ mà không sợ bị đuổi học? Đây là thiên đường à?"

V. Hướng đến sự cân bằng: Khi "trách nhiệm" không đồng nghĩa với "truy sát"

1. Văn hóa trách nhiệm vs. Văn hóa hủy bỏ: Chúng không phải là anh em

Có sự khác biệt quan trọng giữa việc yêu cầu trách nhiệm giải trình và "hủy bỏ" một cá nhân. Trách nhiệm tập trung vào hành vi cụ thể, trong khi "hủy bỏ" nhắm vào toàn bộ danh tính.

Điều này giống như sự khác biệt giữa việc nói với một đứa trẻ: "Hành động của con là sai và con cần sửa chữa" và việc nói: "Con là một đứa trẻ hư, không xứng đáng được yêu thương".

"Hủy bỏ" không phải là công lý - nó là sự trừng phạt không có cơ hội cứu chuộc. "Phạm lỗi à? Tạm biệt sự nghiệp, xã hội, và có lẽ cả nhân phẩm của bạn!"

2. Xây dựng năng lực đồng cảm phức tạp: Khi não ta được tập gym

Để vượt qua cả đồng cảm ảo và văn hóa hủy bỏ, chúng ta cần phát triển khả năng đồng cảm phức tạp - có thể đồng thời hiểu nỗi đau của người bị xúc phạm và người gây ra xúc phạm.

Một số cộng đồng trực tuyến đã phát triển mô hình "công lý phục hồi kỹ thuật số", tập trung vào đối thoại và học hỏi thay vì trừng phạt. Mô hình này đòi hỏi sự kiên nhẫn - điều hiếm có trong môi trường mạng xã hội hiện đại nơi mọi thứ đều "tức thì".

"Tôi không đồng ý với quan điểm của bạn, nhưng tôi muốn hiểu tại sao bạn nghĩ như vậy" là một câu nói đang có nguy cơ tuyệt chủng trên internet.

3. Tái cân bằng giữa công lý và lòng trắc ẩn: Khi chúng ta nhớ rằng ai cũng là con người

Chúng ta cần tìm lại sự cân bằng giữa mong muốn công lý và khả năng thể hiện lòng trắc ẩn - cả hai đều quan trọng trong một xã hội lành mạnh.

Chuyên gia đạo đức Kwame Anthony Appiah đề xuất cách tiếp cận "tư duy nhân ái" - đánh giá hành động của người khác với giả định tốt nhất về động cơ và nhận ra khả năng chúng ta cũng có thể mắc sai lầm tương tự.

Cách tiếp cận này không bỏ qua hành vi có hại, mà đảm bảo phản ứng được thúc đẩy bởi mong muốn cải thiện thực sự, không phải sự giận dữ nhất thời. "Nếu tôi ở trong hoàn cảnh của họ, với cùng những trải nghiệm và thông tin, liệu tôi có hành xử khác không?" Câu hỏi này có thể làm thay đổi cách chúng ta phản ứng với lỗi lầm của người khác.

VI. Kết luận: Hướng tới đồng cảm đích thực trong thời đại số

Trong thế giới ngày càng phân cực, khả năng phát triển đồng cảm sâu sắc với những người khác biệt là kỹ năng quan trọng hơn bao giờ hết. Văn hóa hủy bỏ có xu hướng làm suy yếu khả năng này thông qua việc đơn giản hóa cực đoan sự phức tạp của con người.

Nhà triết học Martha Nussbaum viết: "Lòng trắc ẩn đòi hỏi sự nhận thức rằng người khác, giống như chính mình, là sâu sắc, phức tạp và xứng đáng được tôn trọng." Nguyên tắc đơn giản nhưng sâu sắc này có thể giúp chúng ta vượt qua cả đồng cảm ảo và văn hóa hủy bỏ.

Thay vì phán xét nhanh chóng, có lẽ chúng ta nên nhắc nhở bản thân về sự khiêm tốn nhận thức - nhận ra rằng chúng ta hiếm khi có đủ thông tin để đưa ra phán xét toàn diện. Và thay vì thể hiện đồng cảm hời hợt, chúng ta có thể nuôi dưỡng đồng cảm sâu sắc hơn thông qua việc lắng nghe thực sự.

Trong không gian kỹ thuật số nơi phán xét nhanh chóng đang trở thành chuẩn mực, hành động cách mạng thực sự là vượt qua cả đồng cảm ảo và văn hóa hủy bỏ để hướng tới kết nối sâu sắc hơn - một kết nối đặt nền tảng trên sự thừa nhận nhân tính chung của chúng ta.

---

Nếu bạn thấy bài này thú vị, bạn có thể quan tâm đến podcast trước đó của chúng tôi về "Đồng cảm ảo - khi like và share trở thành thứ thay thế cho sự kết nối thực sự". Hai chủ đề này có nhiều điểm giao nhau và giúp chúng ta hiểu sâu hơn về cách con người tương tác trong thời đại số.